4. Λειτουργία των αιολικών πάρκων ως «φραγμών» στις μετακινήσεις των πουλιών

Υπάρχουν ενδείξεις ότι οι ανεμογεννήτριες δρουν ως φραγμοί στη μετακίνηση των πουλιών. Αντί τα πουλιά να πετούν ανάμεσα στις ανεμογεννήτριες, πετούν γύρω και έξω από την ομάδα των ανεμογεννητριών. Το γεγονός ότι τα πουλιά αναγκάζονται να μεταβάλουν τις μεταναστευτικές τους οδούς ή τις τοπικές τους εναέριες διαδρομές, είναι επίσης ένα είδος εκτοπισμού. Το φαινόμενο αυτό αποκτά βαρύνουσα σημασία όταν οι «φραγμοί» αυτοί αθροίζονται από πολλά ή/και μεγάλα αιολικά πάρκα στην ίδια ευρύτερη περιοχή ή κατά μήκος μιας μεταναστευτικής οδού. Προκαλεί ανησυχία διότι η παρέκκλιση από τη «βέλτιστη» εναέρια διαδρομή, επιφέρει αύξηση της ενεργειακής δαπάνης από πλευράς των πουλιών (με επακόλουθη μείωση του διαθέσιμου χρόνου για άλλες ζωτικές δραστηριότητές τους) και την εν δυνάμει διάσπαση της συνέχειας των πιο απομακρυσμένων περιοχών διατροφής, κουρνιάσματος, πτερόρροιας και αναπαραγωγής, που κατά τα άλλα δεν επηρεάζονται από το αιολικό πάρκο. Ο βαθμός κατά τον οποίο λαμβάνει χώρα το φαινόμενο του «φραγμού» ποικίλει ανάλογα με το είδος, τον τύπο της μετακίνησης, το ύψος πτήσης, την απόσταση από τις ανεμογεννήτριες, τον σχεδιασμό και την κατάσταση λειτουργίας τους, την ώρα της ημέρα και την κατεύθυνση και ισχύ των ανέμων. Ποικίλει δε, από μια απλή παρέκκλιση στην κατεύθυνση, το ύψος ή την ταχύτητα πτήσης, έως και σημαντικές παρακάμψεις που μπορούν να προκαλέσουν μείωση του αριθμού των πουλιών που χρησιμοποιούν την περιοχή πέρα από τα αιολικά πάρκα (Drewitt & Langston 2006, Council of Europe 2002, Langston & Pullan 2004, de Lucas et al στο de Lucas et al 2007, Exo et al 2003, Dirksen et al στο: de Lucas 2007).

Όσο περισσότερες είναι οι ανεμογεννήτριες, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανές επιπτώσεις από την όχληση και τα αποτελέσματα «φραγμού». Εν τέλει, τα φαινόμενα αυτά μπορούν να επηρεάσουν τη φυσική κατάσταση των πουλιών (μείωση ενεργειακών αποθεμάτων, εξάντληση) και τελικά να προκαλέσουν αλλαγές στα μεγέθη των πληθυσμών (Harte et al 2006, Drewit & Langston 2006). Σε χώρες - όπως η Ελλάδα - που βρίσκονται πάνω στις μεταναστευτικές διαδρομές των πουλιών μεταξύ Ευρώπης - Αφρικής, οι επιπτώσεις των αιολικών πάρκων παύουν να έχουν τοπική ή εθνική σημασία, και επηρεάζουν τη διατήρηση ειδών σε ευρωπαϊκό ή παγκόσμιο επίπεδο, δημιουργώντας αυξημένες ευθύνες για τη χώρα μας.

5. Σωρευτικές επιπτώσεις από την εγκατάσταση μεγάλου αριθμού αιολικών πάρκων

Είναι εντυπωσιακό ότι από όποια σκοπιά και αν προέρχεται η οποιαδήποτε έρευνα πάνω στο θέμα «ανεμογεννήτριες και πουλιά» (από τη σκοπιά της επένδυσης ή της προστασίας της φύσης), και ανεξάρτητα από το αν αυτή συμπεραίνει ότι οι επιπτώσεις των αιολικών πάρκων στα πουλιά είναι μικρότερες ή μεγαλύτερες, καθολικά ομόφωνη είναι η επισήμανση της σπουδαιότητας που έχει η εκτίμηση των σωρευτικών επιπτώσεων που θα υπάρξουν από τον συνδυασμό μεγάλου αριθμού αιολικών πάρκων. Το θέμα των σωρευτικών επιπτώσεων των αιολικών πάρκων προβάλλεται ολοένα και εντονότερα, καθώς η αιολική βιομηχανία φαίνεται να επεκτείνεται με γοργό ρυθμό.

Η ανάλυση των σωρευτικών επιπτώσεων περιλαμβάνει τη μελέτη της αλληλεπίδρασης των αιολικών πάρκων, άλλων χρήσεων γης και της οικολογίας των πουλιών. Οι επιπτώσεις των ανεμογεννητριών στα πουλιά μπορεί να είναι (NWCC 1999, Environment Canada 2006):

• αθροιστικές, αυξάνοντας τη θνησιμότητα, την απώλεια ενδιαιτημάτων και τον εκτοπισμό των πουλιών
• επιπτώσεις συνέργιας, όταν δηλαδή ένα αιολικό πάρκο σε συνδυασμό με άλλο πάρκο ή άλλη χρήση γης προκαλεί συνολική θνησιμότητα, απώλεια ενδιαιτημάτων και εκτοπισμό μεγαλύτερα από το άθροισμα της θνησιμότητας, απώλειας ενδιαιτημάτων και εκτοπισμού που προκαλεί η κάθε μία περίπτωση μεμονωμένα

Έτσι, όταν κάνουμε εκτίμηση σωρευτικών επιπτώσεων από ένα αιολικό πάρκο, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη, όχι μόνο άλλα αιολικά πάρκα, αλλά και οποιαδήποτε άλλη υποδομή, έργο, δραστηριότητα ή χρήση γης που έχει επίπτωση στη βιολογία και οικολογία των πουλιών, είτε αυτά είναι ήδη σε φάση κατασκευής ή λειτουργίας, είτε είναι εγκεκριμένα προς κατασκευή, είτε είναι προτεινόμενα (Environment Canada 2006). Έτσι, είναι φανερό ότι πρέπει να συνεκτιμώνται και άλλες δομές, όπως πύργοι τηλεπικοινωνιών, ηλεκτροφόρα καλώδια, άλλα έργα Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας όπως μικρά υδροηλεκτρικά έργα ή φωτοβολταϊκά, αλλά και χρήσεις γης που προκαλούν επίσης απώλεια ενδιαιτημάτων (π.χ. εντατική γεωργία, οικιστική ανάπτυξη, οδοποιία) και/ή ενόχληση.

Θα πρέπει, οι επιπτώσεις στα πουλιά, να εκτιμώνται με αναφορά στη δυναμική πληθυσμών (ακόμη και σε εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο) και τη συμπεριφορά των πουλιών, έτσι ώστε να κρίνεται η σπουδαιότητά τους. Για παράδειγμα, μείωση του πληθυσμού ενός είδους που παρατηρείται επί αρκετά έτη, ενδεχομένως να σημαίνει ότι για το συγκεκριμένο είδος ο συνδυασμός όλων των «πιέσεων» και απειλών να έχει ξεπεράσει το όριο που διασφαλίζει τη βιωσιμότητά του και ότι οποιαδήποτε αιτία θνησιμότητας από το σημείο αυτό και μετά είναι ανεπίτρεπτη (Strickland στο: Proceedings of the Wind Energy and Birds/Bats Workshop: Understanding and Resolving Bird and Bat Impacts 2004, Environment Canada 2006). Οι σωρευτικές επιπτώσεις των αιολικών πάρκων στα ευαίσθητα ή προστατευόμενα είδη αποτελεί σοβαρό πρόβλημα διατήρησης (Council of Europe 2002, Percival στο: de Lucas 2007, Barrios & Rodriguez στο: de Lucas 2007).

Το πόσο μεγάλο είναι το εύρος της περιοχής στην οποία πρέπει να κάνουμε εκτίμηση των σωρευτικών επιπτώσεων είναι κάτι υποκειμενικό. Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς θεωρητικά, ότι λόγω της ραγδαίας επέκτασης των αιολικών πάρκων θα έπρεπε να γίνει μια παγκόσμια Στρατηγική Εκτίμηση Επιπτώσεων. Τότε, θα έπρεπε να παραδεχτούμε, ότι υπάρχουν μεγάλα κενά γνώσης σχετικά με τις μεταναστευτικές οδούς των πουλιών (και ακόμη περισσότερο σχετικά με τη μεταναστευτική συμπεριφορά των νυχτερίδων), γεγονός που δυσχεραίνει την εκτίμηση των σωρευτικών επιπτώσεων της αιολικής βιομηχανίας στην άγρια ζωή (GAO 2005). Και σε εθνικό επίπεδο όμως οι μεταναστευτικοί δρόμοι και πληθυσμοί των πουλιών χρήζουν περισσότερης μελέτης και τεκμηρίωσης (ΕΟΕ 2007). Αυτή η μελέτη και τεκμηρίωση θα πρέπει κανονικά να προηγείται και να ληφθεί υπόψη κατά τη σύνταξη του Ειδικού Χωροταξικού Πλαισίου για τις ΑΠΕ και/ή κατά τη Στρατηγική Εκτίμηση Επιπτώσεων της Αιολικής Βιομηχανίας στην Ελλάδα. Το βέβαιο είναι ότι σε μια περιοχή π.χ. Πελοπόννησος ή τμήμα της Πελοποννήσου, για την οποία έχουν προγραμματιστεί πολλές αιολικές εγκαταστάσεις, δεν έχει κανένα νόημα η Εκτίμηση Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων της κάθε μίας μόνο σε μεμονωμένη βάση.

6. Γενικά συμπεράσματα και προτάσεις
 

6.1. Αναγκαιότητα ειδικής μελέτης για κάθε περιοχή

Σημαντικά κενά στη βιβλιογραφία καθιστούν δύσκολη για τους επιστήμονες την εξαγωγή συμπερασμάτων για τις επιπτώσεις των αιολικών πάρκων στην άγρια ζωή γενικά. Επιπλέον, συμπεράσματα μελετών σε μια περιοχή σπανίως μπορεί να θεωρηθεί ότι ισχύουν σε άλλες περιοχές, λόγω διαφορών σε ειδικές για την κάθε περιοχή συνθήκες, όπως είναι η τοπογραφία, ο τύπος και αριθμός των παρόντων ειδών πουλιών, το είδος των ανεμογεννητριών (GAO 2005). Στη σχετική βιβλιογραφία είναι διαδεδομένη η ομοφωνία στο ότι η κάθε περιοχή που προτείνεται για εγκατάσταση αιολικού πάρκου πρέπει να μελετάται διεξοδικά ως ειδική περίπτωση, επειδή είναι πολλοί οι παράγοντες που δημιουργούν επικινδυνότητα για τα πουλιά (Drewitt & Langston 2006, Higgins et al στο: de Lucas et al 2007, Barrios & Rodriguez στο: de Lucas 2007).

6.2 Κρισιμότητα επιλογής θέσης - αποφυγή Σημαντικών για τα Πουλιά Περιοχών

Είναι διαδεδομένη στη σχετική βιβλιογραφία η ομοφωνία ότι η έμφαση πρέπει να δοθεί στην επιλογή της θέσης (αρχή της πρόληψης) με την αποφυγή περιοχών που είναι σημαντικές για την ορνιθοπανίδα (European Council 2002). Είναι ενδιαφέρον ότι όποια κι αν είναι η αφετηρία των σχετικών ερευνών (π.χ. τεχνικά χαρακτηριστικά ανεμογεννητριών, τοπογραφικά στοιχεία, συγκεκριμένοι τόποι με αιολικά πάρκα ή συγκεκριμένα είδη, καθολικό είναι το συμπέρασμα ότι κατά τη χωροθέτηση των αιολικών πάρκων θα πρέπει να αποφεύγονται οι περιοχές που χρησιμοποιούνται πολύ από τα πουλιά και είναι σημαντικές για τη διατροφή, το κούρνιασμα και την ανάπαυση, την αναπαραγωγή και τη μετανάστευσή τους (Johnson et al στο: de Lucas et al 2007, ΕΟΕ 2007, Birdlife International 2005, Drewitt & Langston 2006).

6.3 Αναγκαιότητα επαρκών δεδομένων βάσης, επαρκούς ορνιθολογικής μελέτης και μετέπειτα παρακολούθησης

Για την διεξαγωγή συμπερασμάτων είναι αναγκαία επαρκή δεδομένα βάσης (baseline data) και επαρκής ορνιθολογική μελέτη προ της κατασκευής ενός αιολικού πάρκου ώστε να έχει νόημα η οποιαδήποτε μετέπειτα παρακολούθηση και εκτίμηση του πλήθους και της σοβαρότητας των επιπτώσεων (Langston & Pullan 2004, Janss στο: PNA WPPM-III 2000). Η βασική διερευνητική ορνιθολογική μελέτη θα πρέπει να έχει διάρκεια τουλάχιστον ενός έτους (Council of Europe 2002) και εάν υπάρχουν βάσιμες υποθέσεις για μεγάλες διακυμάνσεις των πληθυσμών των σημαντικών ειδών στην περιοχή για διάφορους λόγους, ή από την περιοχή διέρχονται πληθυσμοί μεταναστευτικών ειδών, η απαιτούμενη διάρκεια θα πρέπει να αυξάνεται κατά περίπτωση (τουλάχιστον σε 2 χρόνια σε Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά και όπου υπάρχουν ενδείξεις μεταναστευτικών μετακινήσεων). Σε κάθε περίπτωση η διάρκεια της μελέτης πρέπει να είναι τόση όση χρειάζεται για να προσδιοριστεί επαρκώς η χρήση της περιοχής από τα είδη προτεραιότητας και άλλα σημαντικά είδη, και το εάν και ποια είδη αναμένεται να επηρεαστούν από την εγκατάσταση και τη λειτουργία του πάρκου και σε ποιο βαθμό, τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα.

Στην περίπτωση κατασκευής αιολικού πάρκου η συστηματική ορνιθολογική παρακολούθηση μετά την έναρξη λειτουργίας σε κάθε αιολικό πάρκο, είναι απαραίτητη για την εκτίμηση οποιωνδήποτε επιπτώσεών του στην ορνιθοπανίδα.

Για την παρακολούθηση της συμπεριφοράς πτήσης, της αποφυγής και των θανατώσεων λόγω πρόσκρουσης στις ανεμογεννήτριες, χρησιμοποιούνται τεχνικές που συνίστανται:

1. στην ανθρώπινη παρατήρηση (από ξηράς ή από θαλάσσης ανάλογα με τη θέση του αιολικού πάρκου)
2. στην καταγραφή με απλής κάμερας σε συνδυασμό με αισθητήρα υπερύθρων,
3. σε τεχνικές που βασίζονται στη μεμονωμένη ή στη συνδυασμένη χρήση ραντάρ, κάμερας υπερύθρων ακτινοβολιών, και ακουστικής παρακολούθησης (στις ακουστικές τεχνικές οι ηχογραφήσεις αναλύονται με το αυτί ή με φασματογραφία)

με στόχο τον πληρέστερο προσδιορισμό του αριθμού και των κινήσεων των πουλιών και την ταυτοποίησή τους, σε όλες τις καιρικές συνθήκες, περιλαμβανομένων των συνθηκών χαμηλής ορατότητας, βροχής, ομίχλης και κατά τη νύχτα. (Langston 2002, Janss 2002, Drewitt & Langston 2006, Strickland et al in: de Lucas 2007, Dirksen et al in: de Lucas 2007, de Lucas et al in: de Lucas et al 2007). Είναι βέβαια φανερό ότι όσο υψηλότερη είναι τεχνολογία των τεχνικών που χρησιμοποιούνται, τόσο αυξάνεται το κόστος και οι απαιτήσεις τεχνολογικής υποστήριξης της παρακολούθησης, λόγοι για τους οποίους η χρήση τους εξακολουθεί να είναι σχετικά περιορισμένη.

Στην Ελλάδα δεν έχουν ακόμη υιοθετηθεί προδιαγραφές για την μελέτη βάσης αλλά και την μελέτη παρακολούθησης των επιπτώσεων στην περίπτωση κατασκευής, σύμφωνα με τις αποδεκτές διεθνείς πρακτικές, και οπωσδήποτε σύμφωνα με την πρακτική BACI (Before - After Control Impact) και τις τοπικές, ανά περίπτωση, ειδικές συνθήκες.

1 σπάνιων και απειλούμενων
2 Οι πληθυσμοί των γυπών στην Ισπανία βρίσκονται σε πολύ καλύτερα επίπεδα από την Ελλάδα κυρίως μετά από τα επιτυχημένα προγράμματα επανεισαγωγής και τροφικής ενίσχυσης.
3 Λόγω των τεχνικών δυσκολιών που παρουσιάζει η έρευνα της μετανάστευσης και των ιδιαίτερων απαιτήσεων σε εξειδικευμένο εξοπλισμό, τα μέχρι σήμερα διαθέσιμα δεδομένα για τη χώρα μας δεν είναι επαρκή για να ποσοτικοποιηθούν οι πληθυσμοί των πτηνών που μεταναστεύουν πάνω από συγκεκριμένες ζώνες και να αναγνωρισθούν με ακρίβεια οι ζώνες και τα υψόμετρα διέλευσής τους εποχιακά. Με εξαίρεση ελάχιστες περιοχές της χώρας μας, όπως οι χερσόνησοι της Νότιας Πελοποννήσου, τα Κύθηρα και τα Αντικύθηρα, το Δέλτα του Έβρου και το ανατολικό τμήμα του Ν. Έβρου, που με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία ήδη θεωρούνται ως σημαντικά μμεταναστευτικά περάσματα, δεν είναι δυνατός στην παρούσα φάση ο ακριβής προσδιορισμός όλων των σχετικών ζωνών. Για να επιτευχθεί ο προσδιορισμός των σημαντικών μεταναστευτικών περασμάτων της χώρας μας, θα πρέπει να προηγηθεί διεξοδική καταγραφή της μετανάστευσης με χρήση διεθνώς παραδεκτών μεθόδων όπως η δακτυλίωση, η τηλεμετρία (ραδιοπαρακολούθηση) και οι καταγραφές με ραντάρ και η άμεση παρατήρηση σε κατάλληλες θέσεις.
4 Είδος συγγενικό με τον απαντώμενο στην Β. Ελλάδα λαγόγυρο.
5 Είδος αντίστοιχο με την ευρωπαϊκή γερακίνα και αντίστοιχα εξίσου κοινό με αυτήν
6 Οι περιοχές όπου εγκαθίστανται οι ανεμογεννήτριες αλλοιώνονται μη αντιστρεπτά. Υπάρχει μάλιστα ο κίνδυνος δημιουργίας νεκροταφείων ανεμογεννητριών καθώς μετά από 20 χρόνια ζωής το κόστος αντικατάστασης μπορεί να είναι ασύμφορο και να παραμείνουν όλες οι υποδομές. Σ' αυτό συντείνει και η έλλειψη νομοθεσίας στην Ελλάδα σχετικά με την δέσμευση για αποκατάσταση των ενδιαιτημάτων από τον κατασκευαστή.
7 Τα περισσότερα αρπακτικά πουλιά επιδεικνύουν φιλοπατρία ακόμη και αν έχει αλλάξει σε κάποιο βαθμό η περιοχή αναπαραγωγής.
8 Είδος της βόρειας Ευρώπης που είναι τυχαίος επισκέπτης στην χώρας μας

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Band, W., M. Madders and D.P. Whitfield. Developing field and analytical methods to assess avian collision risk at wind farms. Σελ. 259-275 Στο: de Lucas, M., G.F.E. Janss and M. Ferrer (editors). Birds and windfarms : Risk assessment and mitigation. 2007. Quercus, Madrid. 275 pp.

Barrios, L. and A. Rodriguez (στο: de Lucas 2007). Σελ. 229-239 Στο: de Lucas, M., G.F.E. Janss and M. Ferrer (editors). Birds and windfarms : Risk assessment and mitigation. 2007. Quercus, Madrid. 275 pp.

Birdlife International. Position Statement on Wind Farms and Birds. Adopted by the BirdLife Birds and Habitats Directive Task Force on 9 December 2005. California Energy Commission. 2002. Golden Eagles in a perilous landscape: predicting the effects of mitigation for wind turbine blade-strike mortality. Consultant report prepaired by G. Hunt.

Centre for Evidence - Based Conservation (CEBC). 2005. Effects of wind turbines on bird abundance: Review report. Systematic Review No. 4. Διαθέσιμο στον ιστόποπο: https://www.environmentalevidence.org

Council of Europe. 2002. Windfarms and birds: an analysis of the effects of windfarms on birds, and guidance on environmental assessment criteria and site selection issues. Convention on the conservation of European wildlife and natural habitats. Standing Committee Meeting No 22, Strasburg, 2-5 December 2002 {T-PVS/Inf (2002) 30 revised}

Couzens D. 2005. Bird migration. 135 pp. New Holland Publishers (UK)

De Lucas, M., G. Janss and M. Ferrer. Wind farm effects on birds in the Strait of Gibraltar. Σελ. 219-227 Στο: de Lucas, M., G.F.E. Janss and M. Ferrer (editors). Birds and windfarms : Risk assessment and mitigation. 2007. Quercus, Madrid. 275 pp.

Dirksen, S, A.L. Spaans and J.V.D. Winden. Collision risks for diving ducks at semi-offshore wind farms in freshwater lakes: a case study. Σελ. 201-218 Στο: de Lucas, M., G.F.E. Janss and M. Ferrer (editors). Birds and windfarms : Risk assessment and mitigation. 2007. Quercus, Madrid. 275 pp.

Drewitt, A.L. and R.H.W. Langston. 2006. Assessing the impacts of wind farms on birds. Ibis: 148 (s1), p.p. 29-42

Environment Canada - Canadian Wildlife Service. 2006. Wind turbines and birds: A guidance document for Environmental Assessment. V.8.1 July 2006. 50 σελ. Διαθέσιμο στον ιστόποπο: https://www.canwea.ca/images/uploads/File/
Resources/Wind_Turbines_and_Birds
_Guidance_Document_FINAL.PDF

Erickson, W.P., G.D. Johnson, M.D. Strickland, D.P. Young Jr., K.J. Sernka and R.E. Good. 2001. Avian collisions with wind turbines: a summary of existing studies and comparisons to other sources of avian collision mortality in the United States. 2001. National Wind Coordination Committee. Resource Document.

Exo, K.-M., Huppop, O. & Garthe, S. 2003. Birds and offshore wind farms: a hot topic in marine ecology. Wader Study Group Bull. 100: 50-53.

GAO-United States Government Accountability Office.2005. Wind power impacts on wildlife and Government responsibilities for regulating development and protecting wildlife. Report to Congressional requesters. GAO-05-906. Διαθέσιμο στον ιστόποπο: https://www.gao.gov/

Harte M., Mulder, S. & van den Wittenboer, W., 2006. Overall report Baseline Studies Near Shore Windfarm (NSW). Projectorganization MEP NSW. 47 σελ. Διαθέσιμο στον ιστόποπο: https://www.senternovem.nl/mmfiles/Overall_report_
baseline_studies_Near_Shore_Wind_Farm_
NSW_tcm24-194669.pdf

Haas D., M. Nipkow, G. Fiedler, R. Schneider, W. Haas, B. Schurenberg. 2005. Protcting birds from powerlines. 68 pp. Council of Europe Publishing.

Higgins, K.F, R.G. Osborn and D.E. Naugle. Effects of wind turbines on birds and bats in Southwestern Minnesota, U.S.A. Σελ. 153-175 Στο: de Lucas, M., G.F.E. Janss and M. Ferrer (editors). Birds and windfarms : Risk assessment and mitigation. 2007. Quercus, Madrid. 275 σελ.

Janss, G. 2002. Bird behaviour in and near a wind farm at Tarifa, Spain: Management considerations. Σελ: 110-114 in PNA WPPM-III. 2000. Proceedings of National Avian-Wind Power Planning Meeting III, San Diego, California, May 1998. Prepared for the Avian Subcommittee of the National Wind Coordination Committee by LGL Ltd, King City, Ont. 202 pp.

Johnson,G., M.D. Strickland, W. P. Erickson and D.P. Young. Use of data to develop mitigation measures for wind power development impacts to birds. Σελ. 241-257 Στο: de Lucas, M., G.F.E. Janss and M. Ferrer (editors). Birds and windfarms : Risk assessment and mitigation. 2007. Quercus, Madrid. 275 pp.

Langston, R. 2002. Wind energy and birds: results and requirements. RSPB Research Report No 2.

Langston, R.H.W. and J.D. Pullan. 2004. Effects of wind farms on birds. Convention on the Conservation of European Wildlife and Habitats (Bern Convention). Nature and Environment, No 139. Council of Europe Publishing.

Lawrence, E.S., S. Painter and B. Little. Responses of birds to the wind farm at Blyth Harbour, Northumberland, UK. Σελ. 47-70 Στο: de Lucas, M., G.F.E. Janss and M. Ferrer (editors). Birds and windfarms : Risk assessment and mitigation. 2007. Quercus, Madrid. 275 pp.

Lekuona, J.M. and C. Ursua. Avian mortality in wind power plants of Navarra (Northern Spain). Σελ. 177-192 Στο: de Lucas, M., G.F.E. Janss and M. Ferrer (editors). Birds and windfarms: Risk assessment and mitigation. 2007. Quercus, Madrid. 275 pp.

Morrison, M.L., K.C. Sinclair and C.G Thelander,. A sampling framework for conducting studies of the influence of wind energy developments on birds and other animals. Σελ. 101-115 Στο: de Lucas, M., G.F.E. Janss and M. Ferrer (editors). Birds and windfarms : Risk assessment and mitigation. 2007. Quercus, Madrid. 275 pp.

National Wind Coordination Committee. 1999. Studying wind energy/bird interactions: a guidance document. 94σελ. Διαθέσιμο στον ιστότοπο: https://www.nrel.gov/docs
/fy00osti/27136.pdf

National Wind Coordination Committee. November 2004. Wind turbine interactions with birds and bats: a summary of research results and remaining questions. Concensus Document. Factsheet: Second Edition.

Percival, S.M. Predicting the effects of windfsrms on birds in the UK: The development of an objective assessment method. Σελ. 137-152 Στο: de Lucas, M., G.F.E. Janss and M. Ferrer (editors). Birds and windfarms : Risk assessment and mitigation. 2007. Quercus, Madrid. 275 pp.

Richardson, WJ. Bird Migration and Wind Turbines: Migration Timing, Flight Behaviour, and Collision Risk. Σελ. 132-140 στο: PNA WPPM-III. 2000. Proceedings of National Avian-Wind Power Planning Meeting III, San Diego, California, May 1998. Prepared for the Avian Subcommittee of the National Wind Coordination Committee by LGL Ltd, King City, Ont. 202 pp.

Ruiz, C., S. Schindler and K. Poirazidis. 2005. Impact of wind farms on birds in Thrace, Greece. Technical Report, 2005. WWF Greece, Athens.

Sterner, D, S. Orloff, and L. Spiegel. Wind turbine collision research in the United States. Σελ. 81-100 Στο: de Lucas, M., G.F.E. Janss and M. Ferrer (editors). Birds and windfarms : Risk assessment and mitigation. 2007. Quercus, Madrid. 275 pp.

Strickland, D. Non-fatality and habitat impacts on birds from wind energy developments. Σελ: 34-38 Στο: Proceedings of the Wind Energy and Birds/Bats Workshop: Understanding and Resolving Bird and Bat Impacts. Washington, DC. May 18-19, 2004. Prepared by RESOLVE, Inc., Washington, D.C., Susan Savitt Schwartz, ed. September 2004. Διαθέσιμο στον ιστότοπο: https://www.awea.org/pubs/documents/
WEBBProceedings9.14.04%5BFinal%5D.pdf

Strickland, M.D., W. Erickson, D. Young and G. Johnson. Selecting study designs to evaluate the effect of windpower on birds. Σελ. 117-136 Στο: de Lucas, M., G.F.E. Janss and M. Ferrer (editors). Birds and windfarms : Risk assessment and mitigation. 2007. Quercus, Madrid. 275 pp.

Thelander, C.G. and K.S. Smallwood. The Altamont Pass Wind Resource area's effects on birds. Σελ. 25-46 Στο: de Lucas, M., G.F.E. Janss and M. Ferrer (editors). Birds and windfarms : Risk assessment and mitigation. 2007. Quercus, Madrid. 275 pp.

Whitfield, D.P. & Madders, M. 2006. A review of the impacts of wind farms on hen harriers Circus cyaneus and an estimation of collision avoidance rates. Natural Research Information Note 1 (revised). Natural Research Ltd, Banchory, UK. Διαθέσιμο στον ιστότοπο: https://www.natural-research.org/documents/
NRIN_1_whitfield_madders.pdf

Ευρωπαϊκή Επιτροπή 2000. Διαχείριση των περιοχών του δικτύου NATURA 2000. Οι διατάξεις του άρθρου 6 της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ για τα ενδιαιτήματα.96 σελ. Υπηρεσία Επίσημων Εκδόσεων των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων.

Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία. 2007. Θέσεις και σχόλια της ΕΟΕ στα πλαίσια της δημόσιας διαβούλευσης για το ειδικό χωροταξικό πλαίσιο των Α.Π.Ε. Διαθέσιμο στον ιστότοπο: https://www.ornithologiki.gr/page_cn.php?aID=402