Τι μπορεί να σκέφτεται ένα απειλούμενο είδος για τον τουρισμό; Μάλλον επιθυμεί το ενδιαφέρον μας αλλά επίσης προτιμά τους τουρίστες σε κάποια πλαζ παρά δίπλα στη φωλιά του. Ας δούμε κάποια υπέρ και κατά.

Θετικά του τουρισμού

• Ευαισθητοποίηση σε θέματα προστασίας. Όσο αυξάνεται ο αριθμός ανθρώπων που έχουν βιώσει εμπειρίες στη φύση, τόσο ευαισθητοποιείται το ευρύ κοινό. Αυτό αφορά και όσους δεν έχουν άμεση εμπειρία αλλά βλέπουν εικόνες τουριστών, π.χ., να παρατηρούν φάλαινες.
• Αντίμετρο στην κατάχρηση ειδών και οικοσυστημάτων. Τα έσοδα από επισκέπτες που πληρώνουν για να δουν άγρια ζώα ή μοναδικά τοπία είναι ίσως το πιο πειστικό επιχείρημα ενάντια στην εμπορική ή άλλη εκμετάλλευση τους από κυνηγούς, ψαράδες, κατασκευαστές κ.λπ.
• Αλλαγή στάσεων. Τα έσοδα από τουρίστες που έρχονται, π.χ., «να δουν τα πουλιά», αλλάζουν τη στάση των ντόπιων προς αυτά. Το ίδιο συμβαίνει και χωρίς άμεσα οικονομικά οφέλη, απλά με το συνεχές «καλό παράδειγμα».
• Έσοδα για προστασία και διαχείριση. Αυτά είναι είτε άμεσα (π.χ. εισιτήρια σε πάρκα) ή έμμεσα, μέσω των επαγγελματικών δραστηριοτήτων που αφορούν τουρισμό στη φύση. Αυτά μπορεί να είναι σε τοπικό επίπεδο (π.χ. από ιδιοκτήτες καταλυμάτων γύρω από ένα εθνικό πάρκο) αλλά και σε υπερεθνικό. Για παράδειγμα, το περίφημο British Birdwatch Fair, μια έκθεση τριών ημερών με «τα πάντα» γύρω από την παρατήρηση πουλιών, απέφερε 265.000 στερλίνες το 2008 (και 2.000.000 τα τελευταία 15 χρόνια) που όλες δαπανήθηκαν σε προγράμματα προστασίας σε όλο τον κόσμο. Για να ισχύουν τα παραπάνω, χρειάζεται προσοχή σε μερικά βασικά στοιχεία. Για παράδειγμα, όταν εκείνοι που ωφελούνται από τον οικοτουρισμό (καταλύματα, θέσεις εργασίας κ.λπ.) είναι διαφορετικοί από εκείνους που υφίστανται τυχόν περιορισμούς μιας Προστατευόμενης Περιοχής (π.χ. κτηνοτρόφοι, ψαράδες, ντόπιοι κυνηγοί κ.λπ.), ακυρώνονται πολλά θετικά, ακόμη και αν ο οικοτουρισμός ανθεί.

Αρνητικά του τουρισμού

Τα οχήματα των τουριστών «περιπέτειας» μπορεί να προκαλέσουν μεγάλες ζημιές σε ευαίσθητα οικοσυστήματα,όπως οι αμμόλοφοι.

• Καταστροφή βιοτόπων. Η επέκταση τουριστικών εγκαταστάσεων αποτελεί τη βασική αιτία απώλειας παράκτιων και νησιωτικών οικοσυστημάτων στην Ελλάδα. Τα πράγματα είναι χειρότερα αν συνυπολογίσουμε έμμεσες τουριστικές υποδομές, όπως αεροδρόμια και λιμάνια.
• Υποβάθμιση βιοτόπων. Η ύπαρξη τουριστικών υποδομών, ακόμη κι αν καταλαμβάνει μικρό χώρο ή βρίσκεται εκτός ευαίσθητων ενδιαιτημάτων, μειώνει την αξία της ευρύτερης περιοχής για την άγρια φύση (π.χ. χιονοδρομικά κέντρα και κατασκευές σε παρθένες φυσικές περιοχές).
• Ανταγωνισμός τουριστικών υποδομών με προστατευόμενες περιοχές για φυσικούς πόρους (κυρίως νερό).
• Όχληση από παρουσία τουριστών. Σε πολλές περιπτώσεις, αυτή είναι η σημαντικότερη επίπτωση του τουρισμού αφού η ανθρώπινη παρουσία αχρηστεύει εκτεταμένα κατάλληλα ενδιαιτήματα για άγρια ζώα (ιδίως πουλιά και μεγάλα θηλαστικά). Στην ουσία, ισοδυναμεί με απώλεια βιοτόπου.
• Όχληση και καταστροφή ενδιαιτημάτων από τον εξοπλισμό (ραδιόφωνα, φώτα, οχήματα, σκάφη κ.λπ.) ή τη συμπεριφορά τουριστών (φωνές, σκουπίδια, κοπή λουλουδιών, ομπρέλες κ.λπ.). Αποτελεί μεγάλο πρόβλημα καθώς επίσης αχρηστεύει περιοχές όπου θα μπορούσαν να ζήσουν άγρια ζώα. Ωστόσο, σε αντίθεση με την προηγούμενη απειλή (που απαιτεί αποκλεισμό ζωνών), μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά με εκπαίδευση και αστυνόμευση.
• Εξάντληση τοπικών φυσικών πόρων. Τα αντικείμενα από φυσικά υλικά (π.χ. όστρακα, ξύλο) και η διατροφή με άγρια είδη (π.χ. βότανα, ψάρια, μανιτάρια) αποτελούν βιώσιμη πρακτική στις τοπικές κοινωνίες. Όταν όμως απευθύνονται σε μεγάλο αριθμό τουριστών, γρήγορα οδηγούν σε μαζική συλλογή και εξαφάνιση άγριων ειδών.
• «Μικροπροβλήματα» που γίνονται σοβαρά λόγω ευαισθησίας των οικοσυστημάτων (π.χ. εισαγωγή αρουραίων από τουριστικά σκάφη σε νησίδες), ή λόγω εφαρμογής σε μεγάλη κλίμακα (π.χ. τάισμα άγριων ζώων).

Τα παραπάνω αφορούν και τον εναλλακτικό τουρισμό. Αυτός είναι μεν μικρότερης κλίμακας από τον συμβατικό, διεισδύει όμως σε ευαίσθητες περιοχές και μπορεί να προκαλεί χτυπήματα «χειρουργικής» ακρίβειας εκεί ακριβώς που η φύση πονάει (π.χ. μονοπάτια σε «απάτητα» μέρη - ακριβώς εκεί που τα φυτά δεν είναι συνηθισμένα σε ποδοπάτημα, επισκέψεις στα πιο δυσπρόσιτα σημεία - ακριβώς στους χώρους αναπαραγωγής, αναζήτηση των πιο ήσυχων ακτών - αυτές ακριβώς που αναζητά και η φώκια κ.ο.κ.).

Σημεία για προσοχή

Για να ενισχυθούν οι θετικές και να μετριαστούν οι αρνητικές επιπτώσεις του τουρισμού στην άγρια φύση χρειάζεται δουλειά. Σημειώνουμε μερικά άμεσα ζητήματα:

Jet ski και ταχύπλοα είναι ασυμβίβαστες τουριστικές δραστηριότητες στους περισσότερους υγρότοπους.
Λίμνη Καστοριά.

• Η προώθηση εναλλακτικού τουρισμού απαιτεί κεντρικό σχεδιασμό για κάθε προορισμό (όχι μόνο ατομικές πρωτοβουλίες επενδυτών).
• Κάθε προστατευόμενη περιοχή οφείλει να έχει α) σοβαρό σχέδιο διαχείρισης επισκεπτών, β) επίλεκτο προσωπικό ξενάγησης και γ) σχολαστικά σχεδιασμένο υλικό προβολής που αναδεικνύει όσα μπορεί να βιώσει ο επισκέπτης.
• Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση έχει κεντρικό ρόλο στη δημιουργία του «καλού τουρίστα» που συμπεριφέρεται σωστά στη φύση και συμμορφώνεται με περιορισμούς (βασικός στόχος του εκπαιδευτικού προγράμματος στο Πάρκο Αντώνης Τρίτσης).
• Τα καλύτερα παραδείγματα ανάπτυξης μέσω «τουρισμού φύσης» (Δαδιά, Πρέσπα, Κερκίνη, Λέσβος, Αλόννησος κ.ο.κ.) αφορούν περιοχές όπου υπάρχουν άγρια ζώα, κυρίως πουλιά. Ως θέαμα αλλά και ως βασικό συστατικό του μύθου της φυσικής περιοχής (ακόμη και αν δεν τα δούμε), τα άγρια ζώα είναι αναντικατάστατα. Αυτό δεν το καταλαβαίνουν όσοι νομίζουν ότι βάση του εναλλακτικού τουρισμού είναι, γενικά, οι «ομορφιές της πατρίδας μας». Η φύση, χωρίς άγρια ζώα, είναι άδεια και όποιος αναζητά αυθεντικές εμπειρίες το «νιώθει». (Ποιος θα βουτούσε σε κοραλλιογενή ύφαλο χωρίς ψάρια ή θα επισκεπτόταν αφρικανικό πάρκο χωρίς ζώα;).

Αν θέλουμε πραγματικό εναλλακτικό τουρισμό, πρέπει να διαφυλάξουμε το μύθο της ελληνικής φύσης επενδύοντας πρώτα στη διατήρηση και την αύξηση των πληθυσμών άγριων ειδών και μετά σε «υποδομές», μονοπάτια και βρύσες.