Β.2. Θέματα έμμεσου περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος

Β.2.1 Εθνικοί πόλοι-Μητροπολιτικά κέντρα.

Το ΓΠΧΣΑΑ (άρθρο 5. Β) προτείνει πόλους ανάπτυξης που χαρακτηρίζονται από τέσσερις (4) κατηγορίες αστικών κέντρων, με πρώτη, σε κλίμακα ιεράρχησης, αυτή των Μητροπολιτικών κέντρων Αθήνας- Θεσσαλονίκης. Οι ίδιες αρχές διέπουν τη «Χωρική διάρθρωση του αστικού δικτύου» (άρθρο 8), όπου στις «Ειδικές κατευθύνσεις για τη ρύθμιση του χώρου στα μητροπολιτικά κέντρα» υιοθετείται, μεταξύ άλλων, ο θεσμός «της πρωτοβάθμιας μητροπολιτικής αυτοδιοίκησης». Θεσμός που συνεκτιμάται και για τη «Γεωγραφική ανασυγκρότηση της χώρας με σκοπό τη δημιουργία βιώσιμων διοικητικών και αναπτυξιακών ενοτήτων σε διαπεριφερειακό επίπεδο»,με αναζήτηση μάλιστα «ανάλογων μορφών αυτοδιοικητικής οργάνωσης και για άλλους εθνικούς πόλους». (άρθρο 11).

Παρατηρούμε τα εξής:

Β.2.1.1 Στο πλαίσιο της υπό συζήτηση νέας συνταγματικής μεταρρύθμισης ως προς την συγκρότηση και λειτουργία της αποκεντρωμένης κρατικής διοίκησης, ανοίγονται δυνατότητες δημιουργίας ποικίλων σχημάτων μητροπολιτικής οργάνωσης Αθήνας και Θεσσαλονίκης. Σχήματα, για τα οποία η ευρωπαϊκή και διεθνής εμπειρία παρέχουν πολύτιμο οδηγό³. Ενδεικτικά, τέτοια σχήματα είναι:

• Η μητροπολιτική περιφέρεια
• Ο μητροπολιτικός σύνδεσμος
• Η μητροπολιτική νομαρχία
• Η διατήρηση και βελτίωση των υφισταμένων δομών

Για την Ελλάδα, το κάθε σχήμα μπορεί να έχει θετικές και αρνητικές πτυχές, των οποίων η συγκριτική αξιολόγηση προϋποθέτει καταγραφή, ανάλυση, τεχνοκρατική και νομική θεώρηση, ευρεία διαβούλευση. Τα εναλλακτικά σενάρια δεν αποτελούν αντικείμενο εξέτασης του ΓΠΧΣΑΑ. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η πρόταση υιοθετεί το σενάριο της διατήρησης/βελτίωσης των υφισταμένων δομών.

Η συγκριτική αξιολόγηση εναλλακτικών σεναρίων, με βάση περιβαλλοντικές, επιστημονικές και νομικές παραμέτρους, θα μπορούσε να οδηγήσει σε άλλο καταλληλότερο θεσμό, ικανό για σοβαρές ανακατατάξεις, με συγκέντρωση της σημερινής διάσπαρτης πολιτικής ευθύνης των μητροπόλεων, ενίσχυση της διαφάνειας, της αποτελεσματικότητας και αποδοτικότητας, χωρίς ανατροπή των ευαίσθητων ισορροπιών του εθνικού διοικητικού και πολιτικού συστήματος.

Β.2.1.2 Το ΓΠΧΣΑΑ επιλέγει την «πρωτοβάθμια μητροπολιτική αυτοδιοίκηση». Η έννοια της μητροπολιτικής περιοχής αποτελεί κοινωνικό και πολιτικό κατασκεύασμα, με εδαφική βάση ,που προκύπτει από το πλέγμα λειτουργιών που διαχέονται σε αυτήν. Τα επιχειρήματα και κριτήρια που προβλήθηκαν διεθνώς, από ετών, υπέρ της επιλογής μητροπολιτικών διοικήσεων ή αυτοδιοικήσεων, είναι κυρίως τεχνικο-λειτουργικά και στήριξαν την πρώτη φάση δημιουργίας τέτοιων επιλογών. Στην πορεία όμως φάνηκε ότι οι εν λόγω επιλογές δεν κατέστησαν διεθνώς αποδεκτές από τους ενδιαφερομένους πληθυσμούς.

Εναλλακτική λύση προσφέρει η «μητροπολιτική διακυβέρνηση» που στηρίζει την ενσωμάτωση στη διαδικασία κυβέρνησης ευρύτερου αριθμού φορέων (σύλλογοι, ομάδες πίεσης, ΜΚΟ). Εμφανίζεται ως «διαδικασία συντονισμού της δράσης ομάδων, συμφερόντων και θεσμών, προκειμένου να επιτευχθούν στόχοι που έχουν συζητηθεί και προσδιορισθεί συλλογικά».

Θεωρούμε ότι το ΓΠΧΣΑΑ θα ήταν ευκταίο να εξετάσει, υπό το πρίσμα των ελληνικών δεδομένων, να αξιολογήσει και να ανοίξει σε διαβούλευση και τις δύο δυνατότητες μητροπολιτικής κυβέρνησης.

Β.2.1.3 Ερωτηματικά εγείρονται από το γεγονός ότι το ΓΠΧΣΑΑ δεν θίγει ζητήματα οριοθέτησης/χωρικής διάστασης των μητροπολιτικών κέντρων. Δηλαδή το αποτέλεσμα του ισχύοντος μητροπολιτικού σχεδιασμού που εστιάστηκε πρωτίστως στον «φυσικό σχεδιασμό» και λιγότερο στις αναπτυξιακές/χωροταξικές προοπτικές και στη συσχέτιση των μορφών ανάπτυξης Αθήνας-Θεσσαλονίκης με τις διαδικασίες της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

Σήμερα, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, οι μητροπόλεις, όπως και οι περιφέρειες αποκτούν κρίσιμο ρόλο. Η οριοθέτηση πρέπει να σχετίζεται με τους διαθέσιμους φυσικούς και πολιτισμικούς πόρους, το παραγωγικό σύστημα, τον πληθυσμό, το ανθρώπινο κεφάλαιο, την κλαδική διάρθρωση της απασχόλησης, τους δείκτες όγκου ημερήσιων μετακινήσεων (commuting), την εδαφική συνέχεια, τους δείκτες ομοιογένειας. Η αειφόρος ανάπτυξη προϋποθέτει σύνθεση περιβαλλοντικών, κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών, διεργασιών.

Το ΓΠΧΣΑΑ προτείνει τη λειτουργική εξειδίκευση και την κατάκτηση ταυτότητας των μητροπολιτικών κέντρων στο σύστημα των ευρωπαϊκών μητροπόλεων και του Βαλκανικού χώρου (για Θεσσαλονίκη). Ζητήματα όμως χωρικής οριοθέτησης ή επανεξέτασης/ελέγχου της σήμερα αποδεκτής οριοθέτησης δεν θέτει.

Για λόγους επιχειρησιακής αποτελεσματικότητας των όσων προτείνονται για τα μητροπολιτικά κέντρα, κρίνουμε ότι , θα πρέπει να διατυπωθούν κριτήρια και κατευθύνσεις για το θέμα της προσέγγισης της γεωγραφικής-χωρικής διάστασης, στο πλαίσιο των σύγχρονων περιβαλλοντικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων της παγκοσμιοποίησης.

Β.2.2 Γεωγραφική ανασυγκρότηση της χώρας

Οι παρεχόμενες «γενικές κατευθύνσεις» για την προτεινόμενη από το ΓΠΧΣΑΑ «γεωγραφική ανασυγκρότηση της χώρας με σκοπό τη δημιουργία βιώσιμων διοικητικών και αναπτυξιακών ενοτήτων σε διαπεριφερειακό επίπεδο» (άρθρο 11) και τα κριτήρια «διοικητικής ανασυγκρότησης για τον ανασχεδιασμό σε διαπεριφερειακό επίπεδο των διοικητικών περιφερειών» δεν διαγράφουν τίποτα το συγκεκριμένο. Κινούνται σε επίπεδο γενικότητας και αοριστίας, σε βαθμό που υποσκάπτουν κάθε προσδόκιμο θετικής τελικής έκβασης.

Καμιά υπόδειξη ή εκτίμηση ή κατεύθυνση δεν υπάρχει για το πόσες και ποιες αρμόζει να είναι οι νέες «βιώσιμες διοικητικές αναπτυξιακές ενότητες», τόσο για να προαχθεί η συνολική ανταγωνιστικότητα του εθνικού χώρου, όσο και η «σύγκλιση των ελληνικών περιφερειών με το μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης», όπως το ίδιο το ΓΠΧΣΑΑ επιδιώκει. Αυτό μπορεί κάλλιστα να επιτευχθεί αν διατυπωθούν σαφείς και ευκρινείς στόχοι οι οποίοι θα υλοποιηθούν με κατάλληλο σχεδιασμό των χωρικών ενοτήτων

Κρίνουμε ότι το ΓΠΧΣΑΑ θα πρέπει να δώσει στρατηγικές κατευθύνσεις, καθώς και κριτήρια και επιλογές συνεκτίμησης των παραγόντων ποιότητας ζωής και να εκφράσει πιο σαφείς θέσεις για τη «γεωγραφική ανασυγκρότηση». Συγκεκριμένα, πρέπει να την ορίσει και εννοιολογικά και επιχειρησιακά. Να υποδείξει ποια είναι εκείνη η μορφή διοικητικής διάρθρωσης και λειτουργίας που θα εξυπηρετήσει το ΓΠΧΣΑΑ, χωρίς γενικές επιθυμίες που στην πράξη δεν οδηγούν πουθενά.

Το θέμα της μεταφοράς στην περιφέρεια δημόσιων υπηρεσιών στα πλαίσια μιας πολιτικής αποκέντρωσης χρήζει διερεύνηση στα πλαίσια του ΓΠΧΣΑΑ.

Β.2.3 Στρατηγικής σημασίας δίκτυα υποδομών και υπηρεσιών μεταφορών

Επιφυλάξεις εγείρονται στο επίπεδο των παρεχομένων «ειδικών κατευθύνσεων». Ενίοτε επαναλαμβάνονται ήδη δρομολογημένες δράσεις (βλ. π.χ. Οδικές μεταφορές: ολοκλήρωση του βασικού οδικού συστήματος, ολοκλήρωση των διευρωπαϊκών αξόνων ΠΑΘΕ και Εγνατίας Οδού..) ή γενικόλογες αυτονόητες δράσεις: αναβάθμιση υποδομών και υπηρεσιών, αναβάθμιση της σύνδεσης των πρωτευουσών νομών, αναβάθμιση υφισταμένων λιμένων,...Αντιθέτως δεν εξετάζονται στρατηγικής σημασίας παρεμβάσεις που θα έπρεπε να αποτελούν ζωτικό αντικείμενο του ΓΠΧΣΑΑ.Οι παρεμβάσεις αυτές θα πρέπει να γίνονται με βάση τόσο την ανάγκη μείωσης των επιπτώσεων από τις μεταφορές στο χώρο και στο περιβάλλον όσο και για την προώθηση των συνδυασμένων μεταφορών.

Ειδικότερα:

Β.2.3.1 Αερολιμενική υποδομή και Αεροπορικές υπηρεσίες

Σε χρονικό ορίζοντα 15ετίας, η διευρυνόμενη εισαγωγή στην Ελλάδα νέων τεχνολογιών, στα χερσαία και θαλάσσια μέσα μεταφοράς, θα μειώσει περαιτέρω τις χρονοαποστάσεις ταξιδιού. Ήδη το ΓΠΧΣΑΑ προτείνει, πολύ σωστά, την εφαρμογή υπηρεσιών «τραίνων υψηλών ταχυτήτων», όπως και την «ολοκληρωμένη σιδηροδρομική σύνδεση και παροχή υψηλής ποιότητας συνδυασμένων μεταφορών σε όλους σχεδόν τους λιμένες που βρίσκονται πλησίον του εθνικού σιδηροδρομικού δικτύου».

Οι προοπτικές αυτές θα δώσουν νέα διάσταση στον ανταγωνισμό μεταξύ των μέσων μεταφοράς, περιλαμβανομένης και της αεροπορικής μεταφοράς, με βάση και κριτήρια περιβαλλοντικής / ενεργειακής αποτελεσματικότητας, περιλαμβανομένης και της αεροπορικής μεταφοράς. Το ΓΠΧΣΑΑ δεν περιέχει κανένα στοιχείο εκτίμησης των αναμενόμενων ανακατατάξεων που θα προκύψουν, παρά το γεγονός ότι προχωράει, για λόγους κυρίως στήριξης του τουρισμού, σε κατευθύνσεις όπως: επέκταση των αερολιμενικών υποδομών στη Δυτική Ελλάδα, με αξιοποίηση δύο πρώην στρατιωτικών αερολιμένων, ανάπτυξη των υποδομών των αερολιμένων Ακτίου, Αγχίαλου, Καλαμάτας, διερεύνηση ανάπτυξης αερολιμένα-κόμβου (hub) στην Τρίπολη. Επίσης, δεν υπάρχει καμία πρόβλεψη για σιδηροδρομική Εγνατία και Ιόνια σιδηροδρομική γραμμή.

Το ΓΠΧΣΑΑ θα έπρεπε, πέραν των όσων προτείνει, να περιλαμβάνει:

• Ρητή κατεύθυνση για ολοκληρωμένο σχέδιο αναβάθμισης του σιδηροδρομικού δικτύου της χώρας, με προτεραιότητα στην ανάπτυξη της «σιδηροδρομικής Εγνατίας» που θα συμβάλει σημαντικά και στην άρση της απομόνωσης του δυτικού άξονα της χώρας. Στο ίδιο πλαίσιο, θεωρούμε πως πρέπει το ΓΠΣΧΑΑ να κάνει ειδική μνεία στην ανάγκη σιδηροδρομικής διασύνδεσης με την Αλβανία, ώστε να αντιμετωπιστεί επαρκώς η αυξανόμενη κίνηση σε αυτόν τον άξονα, η οποία τώρα εξυπηρετείται με Ι.Χ. ή λεωφορεία.
• Ειδική μνεία στην υποχρέωση διάρθρωσης δικτύου ποδηλατοδρόμων στα μεγάλα αστικά κέντρα και παράλληλα με σημαντικούς οδικούς άξονες, με βάση συγκεκριμένους ποσοτικούς στόχους και χρονοδιαγράμματα για κάθε περιοχή. Θα πρέπει επίσης, να διασφαλίζεται ότι όλα τα ΜΜΜ θα διευκολύνουν τη συνδυασμένη μεταφορά με ποδήλατο.
   

Γ. Προτάσεις για την εφαρμογή

Γ.1 Προϋποθέσεις - μηχανισμοί υλοποίησης

Τόσο οι γενικές κατευθύνσεις», όσο και πολλά από τα προτεινόμενα στους επί μέρους τομείς των «προϋποθέσεων-μηχανισμών υλοποίησης» (άρθρο 12) κρίνουμε ότι συνιστούν αναγκαίες και επιτυχείς επιλογές. Ιδιαίτερα επικροτούμε την «ενθάρρυνση των συμμετοχικών διαδικασιών» και την ανάδειξη «της ενεργού συμμετοχής των κοινωνικών φορέων και πολιτών» ως προϋπόθεσης για «τον επιτυχή χωροταξικό σχεδιασμό».

Ωστόσο, το άρθρο 12 επισφραγίζει τελεσίδικα την εξαιρετικά αδύναμη πτυχή της έλλειψης οποιουδήποτε χρονικού προγραμματισμού και ιεραρχημένης υλοποίησης των προτάσεων. Έτσι, υποσκάπτεται η επιχειρησιακή αποτελεσματικότητα του ΓΠΧΣΑΑ.

Πιστεύουμε ότι η έλλειψη σαφούς και ξεκάθαρου χρονοδιαγράμματος υλοποίησης είναι επικίνδυνη, καθώς το άρθρο 12 περιέχει καίριες ρυθμίσεις, που χωρίς συγκεκριμένη εξειδίκευση τους, σε χρόνο και μέσα, ανοίγουν επισφαλείς ορίζοντες.

Θα σταθούμε χαρακτηριστικά σε δύο από αυτές τις ρυθμίσεις:

Γ.1.1 Εκτός σχεδίου δόμηση

Θεωρούμε πως η πρόταση του υπό συζήτηση Πλαισίου για «Σταδιακό περιορισμό και βαθμιαία υποκατάσταση της εκτός σχεδίου δόμησης...» αποτελεί δέσμευση χωρίς ουσία. Πρόκειται για μια απλή νύξη για την αδήριτη ανάγκη άμεσης αντιμετώπισης ενός «φαινομένου» που επί δεκαετίες συνιστά πηγή περιβαλλοντικής υποβάθμισης. Ένα «φαινόμενο» που εδώ και δεκαετίες υποκαθιστά την έλλειψη σχεδιασμού για τον εθνικό φυσικό χώρο. Πλέον όμως το δικαίωμα για δόμηση εκτός σχεδίου αποτελεί κατάφωρη ακύρωση κάθε προσπάθειας χωροταξικού σχεδιασμού και καλλιεργεί στην ύπαιθρο σύγχυση διάκρισης μεταξύ αυθαίρετης και νόμιμης δόμησης, καθώς δίνει την εντύπωση πως κάθε κομμάτι γης είναι δυνάμει οικοδομήσιμο.

Σε αυτά τα πλαίσια προτείνουμε στο ΓΠΧΣΑΑ να προβλεφθεί άμεση κατάργηση της εκτός σχεδίου δόμησης στις περιοχές του δικτύου Natura 2000 και στα τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και σταδιακή κατάργηση στο σύνολο της επικράτειας σε χρονικό ορίζοντα 7 ετών. Στο διάστημα μέχρι το 2015 και εντός του οκταμήνου που θα ακολουθήσει τη θεσμοθέτηση του Γενικού Χωροταξικού, το ΥΠΕΧΩΔΕ θα καταθέσει σε δημόσια διαβούλευση με ενεργό συμμετοχή του Εθνικού Συμβουλίου Χωροταξίας πλαίσιο σταδιακής κατάργησης του δικαιώματος για δόμηση εκτός σχεδίου.

Το σχέδιο θα προβλέπει σαφείς ρυθμίσεις για την άμεση απαγόρευση της δόμησης, ένθεν και ένθεν υφιστάμενων και μελλοντικών οδικών και σιδηροδρομικών αξόνων, σε ζώνες ενιαίου πλάτους, την κατάργηση όλων των ισχυουσών παρεκκλίσεων ως προς την αρτιότητα των γηπέδων και τη δόμηση κατά μήκος των οδών, την άμεση οριστικοποίηση της οριοθέτησης ζωνών προστασίας, τη θεσμική κατοχύρωση χρήσεων γης και την κατεδάφιση όλων των τελεσίδικα αυθαιρέτων κτισμάτων.

Φοβόμαστε πως ο απόηχος της ρύθμισης, όπως ανακοινώθηκε, ενδέχεται να οδηγήσει σε χειρότερες για το περιβάλλον πληγές. Γιατί είναι πολύ πιθανό και φυσικό για την ελληνική πραγματικότητα, οι ιδιοκτήτες και οι διεκδικούντες να σπεύσουν να «τακτοποιήσουν» το εκτός σχεδίου κομμάτι γης τους, πριν οποιοδήποτε μέτρο ληφθεί. Για τους λόγους αυτούς υποστηρίζουμε πως το ΓΠΣΧΑΑ πρέπει να συνοδευτεί από νομοθετική ρύθμιση αναστολής έκδοσης αδειών στις εκτός σχεδίου περιοχέ, μέχρι τη νομική κατοχύρωση των προτάσεων.

Γ.1.2. Αυθαίρετη δόμηση

Ο τρόπος που το ΓΠΧΣΑΑ θέτει το θέμα της αυθαίρετης δόμησης αποτελεί δυσάρεστη έκπληξη και εγείρει ποικίλα ερωτηματικά. Η γενικόλογη και ουδέν υποσχόμενη πρόταση για «Αντιμετώπιση του φαινομένου της αυθαίρετης δόμησης» θεωρούμε πως είναι ενδεικτική της συνεχιζόμενης άρνησης της Πολιτείας να αντιμετωπίσει με παρρησία το σημαντικότερο ίσως πρόβλημα που θίγει την ακεραιότητα και υποβαθμίζει τις δυνατότητες αειφόρου διαχείρισης του χώρου.

Θεωρούμε πως το ΓΠΣΧΑΑ οφείλει να θέσει ως άμεση προτεραιότητα την υλοποίηση της Συνταγματικής υποχρέωσης για ολοκλήρωση του εθνικού Κτηματολογίου, καθώς και του Δασολογίου και των Δασικών Χαρτών. Είναι πραγματικά απογοητευτικό το γεγονός ότι η Ελλάδα είναι το μοναδικό κράτος- μέλος της ΕΕ που δεν διαθέτει τα βασικά εργαλεία για την αποτύπωση και θεσμική προστασία των ιδιοκτησιών επί της γης, καθώς και για τη θωράκιση του φυσικού της κεφαλαίων. Εμμένουμε όμως και στην πάγια πρότασή μας για σύσταση κεντρικής υπηρεσίας κατεδάφισης αυθαιρέτων.

Το ΓΠΧΣΑΑ οφείλει να δώσει τις δέουσες βασικές προτεραιότητες και στρατηγικές κατευθύνσεις για την ολοκληρωμένη χωρική ανάπτυξη και την αειφόρο οργάνωση του εθνικού χώρου, για τη συνάρθρωση των περιφερειακών και των τομεακών ειδικών χωροταξικών σχεδίων, την αντιμετώπιση σε εθνικό επίπεδο των μειζόνων περιβαλλοντικών προβλημάτων της χώρας σύμφωνα με όσα ο Νόμος και η επιστήμη ορίζουν. Να διδαχθεί και να αξιοποίηση την ευρωπαϊκή και διεθνή εμπειρία. Όχι να «χάνεται» επαναλαμβάνοντας διαπιστωμένες, από μακρόν, αναγκαιότητες, για τις οποίες υφίσταται θεσμικό πλαίσιο που, απλά, δεν υπάρχει βούληση να εφαρμοσθεί.

1. «Με την επιφύλαξη της παραγράφου 3, πραγματοποιείται εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων για όλα τα σχέδια και προγράμματα: α) τα οποία εκπονούνται για τη γεωργία, δασοπονία, αλιεία, ενέργεια, βιομηχανία, μεταφορές, διαχείριση αποβλήτων, διαχείριση υδάτινων πόρων, τηλεπικοινωνίες, τουρισμό, χωροταξία ή χρήση του εδάφους και τα οποία καθορίζουν το πλαίσιο για μελλοντικές άδειες έργων που απαριθμούνται στα παραρτήματα Ι και ΙΙ της οδηγίας 85/337/ΕΟΚ».
2. Πολλές περιβαλλοντικές οργανώσεις έχουν ήδη διατυπώσει προς τον Υπουργό ΠΕΧΩΔΕ συγκεκριμένες σχετικές προτάσεις, τόσο επί του Σχεδίου Νόμου «Έρευνα και εκμετάλλευση λατομείων και άλλες διατάξεις», όσο και επί του Σχεδίου Π.Δ/τος για την εναλλακτική διαχείριση αποβλήτων εκσκαφών, κατεδαφίσεων.
3. OECD International Conference; Governing Metropolitan Areas: Strengthening Local Democracy. (1998), OECD Improving Metropolitan Governance, Official report, Territorial Development Service. (1999)

Σελίδα 1