Ιστορικό
Η Λιμνοθάλασσα Γιάλοβα κινδυνεύει να γίνει ένας νεκρός υπεράλμυρος υγρότοπος. Η ανάγκη για εμπλουτισμό με γλυκό νερό ήταν πασίδηλη και είχε διαπιστωθεί σε σχετικές μελέτες του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Βιολογίας Κρήτης (ΙΘΑΒΙΚ) ήδη από το 1996.
Η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία υλοποίησε ένα πρωτοπόρο έργο μέσα από το πρόγραμμα LIFE το 1999 με σκοπό τον εμπλουτισμό της λιμνοθάλλασας με γλυκό νερό από τα παρακείμενα ρέματα και πηγές. Το έργο είχε αρχικά αποδώσει καρπούς καθώς η ανάπτυξη της υδρόβιας βλάστησης ήταν αυτή που προσέλκυσε το 2000 τους αριθμούς ρεκόρ υδροβίων πουλιών και είχε την πλήρη συναίνεση και των αρχών και της τοπικής κοινωνίας καθώς αναμενόταν να επιδράσει επίσης ευνοϊκά στους πληθυσμούς των ψαριών.
Τα αποτελέσματα του εμπλουτισμού μελετήθηκαν απο το ΙΘΑΒΙΚ σε συστηματικές μετρήσεις στη λιμνοθάλασσα την περίοδο 1998-2000. Αρχικά αποτέλεσματα της μεθόδου έχουν ήδη παρουσιαστεί σε Πανελλήνια και Διεθνή Συνέδρια.
Πριν τον εμπλουτισμό
Η λιμνοθάλασσα Γιάλοβα αποτελεί ένα σημαντικό υγρότοπο διεθνούς σημασίας που σε αρκετές περιπτώσεις πληρεί τα κριτήρια RAMSAR, ιδιαίτερα σημαντική για τη μετανάστευση μεγάλου αριθμού πουλιών.
Μετά από μια σειρά ανθρώπινων επεμβάσεων τα χαρακτηριστικά αυτού του υγροτόπου είχαν αλλοιωθεί.
Συγκεκριμένα, μετά τα έργα αποξήρανσης στα τέλη της δεκαετίας του '50, παρεκτράπησαν προς τη θάλασσα οι δύο βασικοί τροφοδότες του υγρότοπου με γλυκό νερό: το Ξερολάγκαδο και οι πηγές του Τυφλομύτη.
Τα έργα αποξήρανσης απέτυχαν λόγω της πολύ χαμηλής στάθμης της λιμνοθάλασσας και της συνεχούς συγκέντρωσης νερού από τη θάλασσα, τα υπόγεια νερά και τις βροχοπτώσεις.
Από τα μέσα της δεκαετίας του '80 κατασκευάστηκε μόνιμη επικοινωνία της λιμνοθάλασσας με τον όρμο του Ναβαρίνου στα πλαίσια δημιουργίας μόνιμων ιχθυοσυλληπτικών εγκαταστάσεων καθώς και εσωτερικό ανάχωμα το οποίο χώρησε ουσιαστικά την λιμνοθάλασσα στα δύο και απομόνωσε τα γλυκά νερά του Τυφλομύτη από το κυρίως σώμα της λιμνοθάλασσας, ενώ κατα μήκος του αναχώματος κατασκευάστηκαν τρεις τομές επικοινωνίας.
Σταδιακά η αλατότητα άρχισε να ανεβαίνει και μετά τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του '90 οι συνθήκες άρχισαν να είναι ιδιαίτερα αρνητικές τόσο για την ιχθυοπαραγωγή όσο και για την πλούσια ορνιθοπανίδα με την αλατότητα να είναι σχεδόν σταθερά πάνω από αυτήν της θάλασσας.
Σχεδιασμός
Το πλέον σημαντικό βήμα ήταν, η διευκόλυνση εισόδου γλυκού νερού. Αυτό ήταν εφικτό καθώς και τα δύο ρέματα έχουν αρκετό γλυκό νερό που καταλήγε στη θάλασσα (το Ξερολάγκαδο κατά τη διάρκεια του χειμώνα και ο Τυφλομύτης όλο το χρόνο).
Ωστόσο η χωρίς έλεγχο είσοδος του γλυκού νερού δεν ήταν επιθυμητή για τρεις λόγους:
- η ποιότητα του νερού δεν είναι πάντα κατάλληλη (για τουλάχιστον τέσσερις μήνες το Ξερολάγκαδο είναι επιβαρυμένο με απόβλητα ελαιοτριβείων)
- το νερό στον Τυφλομύτη είναι πολύτιμο για άρδευση και επομένως θα πρέπει να χρησιμοποιείται για εμπλουτισμό της λιμνοθάλασσας μόνο τους μήνες που δεν χρειάζεται για αυτό το σκοπό ή όποια ποσότητα περισσεύει (πλεονάζουσα ποσότητα νερού υπάρχει αφού μέσω του καναλιού διευθέτησης των πηγών του Τυφλομύτη, νερό εξακολουθεί να καταλήγει στη θάλασσα ακόμη και αργά το καλοκαίρι).
Είναι επομένως προφανές ότι τόσο για επιστημονικούς όσο και για κοινωνικοοικονομικούς λόγους, η υποδομή για τη διαχείριση της αλατότητας στη λιμνοθάλασσα θα έπρεπε να προϋποθέτει την ελεγχόμενη είσοδο του γλυκού νερού μέσω υδροφρακτών ώστε να υπάρχει η δυνατότητα να εισέρχεται όση ποσότητα χρειάζεται και όταν αυτό είναι επιθυμητό.
Υλοποίηση του έργου
Τεχνική Περιγραφή
Στις αρχές του 1999 κατασκευάστηκαν δύο έργα υδροληψίας ένα στο Ξερολάγκαδο και ένα στον Τυφλομύτη τα οποία με ελεγχόμενη παροχή διοχετεύουν το γλυκό νερό στη λιμνοθάλασσα.
Ο χειρισμός των έργων αυτών γίνεται από την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία στα πλαίσια του προγράμματος.
Τεχνικά Στοιχεία
Η μέγιστη παροχή της υδροληψίας από τον Τυφλομύτη είναι 700m3/h Ο συνολικός όγκος του γλυκού νερού για τους μήνες Μαϊο ως Σεπτέμβριο είναι 400.000m3.
Η μέγιστη παροχή της υδροληψίας από τον Ξερολάγκαδο είναι 2000m3/h. Ο συνολικός όγκος του γλυκού νερού για τους 6 χειμερινούς μήνες είναι 2.160.000m3.
Αποτελέσματα
Κατά τις δύο πρώτες διαχειριστικές περιόδους λειτουργίας οι πρώτες ενδείξεις έδωσαν ανάκαμψη της υδρόβιας βλάστησης κοντά στα σημεία παροχής του γλυκού νερού. Οι συστηματικές μετρήσεις των δύο πρώτων ετών που αφορούν την οικολογική κατάσταση της λιμνοθάλασσας δίνουν αρχικές θετικές ενδείξεις.
Χάρτης μεταβολών
Μέχρι το 1950
Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 50 η λιμνοθάλασσα Γιάλοβα τροφοδοτούνταν με γλυκό νερό από τον χείμαρρο Ξερολάγκαδο και τις πηγές του Τυφλομύτη.
Μετα τα έργα αποξήρανσης
Στα μέσα της δεκαετίας του 50 στα πλαίσια της έργων αποξήρανσης της λιμνοθάλασσας ο χείμαρρος Ξερολάγκαδος και οι πηγές του Τυφλομύτη μετατράπηκαν σε τάφρους και εκτράπηκαν προς τη θάλασσα. Η στέρηση του γλυκού νερού προκάλεσε την βαθμιαία αύξηση της αλατότητας του νερού της λιμνοθάλασσας, με καταστρεπτικές συνέπειες για τους υδρόβιους οργανισμούς, τα ψάρια και τα πουλιά.
Μετα τον εμπλουτισμό
Οι δύο υδροληψίες που κατασκέυασε η Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία το 1998 επιτρέπουν στο γλυκό νερό να εισέρχεται στη λιμνοθάλασσα επαναφέροντας έτσι την υδρολογική ισορροπία του οικοσυστήματος.
Συμπεράσματα για την οικολογική κατάσταση των υδάτινων συστημάτων της λιμνοθάλασσας Γιάλοβας και την εφαρμογή του οικολογικού μοντέλου ERSEM
Mε βάση τα αποτελέσματα του προγράμματος που προέκυψαν από την ανάλυση των δεδομένων των μετρήσεων πεδίου και των δειγμάτων υδάτινης στήλης, ιζημάτων, χλωρίδας και πανίδας, τόσο απο τις κύριες εποχικές δειγματοληψίες όσο και απο τις πρόσθετες δεκαπενθήμερες δειγματοληψίες (intensive sampling) στα πλαίσια του προγράμματος, μπορούν να εξαχθούν ορισμένα γενικά συμπεράσματα σχετικά με την κατάσταση των υδάτινων οικοσυστημάτων της λιμνοθάλασσας Γιάλοβας και του κόλπου Nαυαρίνου, τα οποία και παρουσιάζονται παρακάτω. Iδιαίτερη έμφαση δίνεται στα συμπεράσματα αυτά η διαπίστωση της οικολογικής κατάστασης στη Λιμνοθάλασσα Γιάλοβας όπως αυτή εμφανίζεται μετά την κατασκευή των τεχνικών έργων αυξημένης παροχής γλυκού νερού σ’αυτήν. Oπωσδήποτε η χρονική επέκταση του προγράμματος παρακολούθησης και ελέγχου (monitoring) μέχρι το καλοκαίρι του 2000 θα δώσει την δυνατότητα για ακόμη περισσότερο εμπεριστατωμένη διατύπωση συμπερασμάτων και προτάσεων που σχετίζεται με την διαχείριση των υδάτινων πόρων της περιοχής.
- Οι τιμές των φυσικοχημικών παραμέτρων τόσο στην υδάτινη στήλη όσο και στα επιφανειακά ιζήματα της λιμνοθάλασσας Γιάλοβας συνεχίζουν να παρουσιάζουν έντονες διακυμάνσεις τόσο εποχικές όσο και χωρικές και μετά την εκτέλεση των τεχνικών έργων αύξησης παροχής γλυκού νερού στη περιοχή. Οι διακυμάνσεις αυτές είναι τυπικές για λιμνοθαλάσσια οικοσυστήματα με μικρό βάθος, σημαντικό ποσοστό εξάτμισης και μέτρια παροχή γλυκού νερού - χαρακτηριστικά που συναντώνται στην λιμνοθάλασσα Γιάλοβας - και ως ενα βαθμό τουλάχιστον θα πρέπει να θεωρηθούν ως φυσιολογικές.
- Tο πρότυπο κατανομής όσον αφορά τον αριθμό των ειδών, την πυκνότητα των πληθυσμών και τη βιομάζα στα πλαίσια των δειγματοληψιών πού έγιναν στα πλαίσια του προγράμματος δεν μεταβλήθηκε σε σχέση με αυτό που καταγράφηκε στις δειγματοληψίες πού έγιναν στον πρώτο χρόνο του προγράμματος. Oι προαναφερθείσες παράμετροι ελαττώνονται όσο μεγαλώνει η απόσταση από το κανάλι επικοινωνίας με τον κόλπο του Ναυαρίνου, γεγονός πού έρχεται σε συμφωνία με αυτά πού έχουν παρατηρηθεί και σε άλλα φυσικά Μεσογειακά λιμνοθαλάσσια οικοσυστήματα επιβεβαιώνοντας την άποψη ότι ο κυριότερος παράγοντας πού επηρεάζει τους πληθυσμούς χλωρίδας και πανίδας στη στήλη νερού και το ίζημα στα λιμνοθαλάσσια οικοσυστήματα, είναι ο παράγοντας του "περιορισμού" ("confinement") του οποίου η επίδραση αυξάνεται ανάλογα με την απόσταση επικοινωνίας μιας περιοχής της λιμνοθάλασσας με το θαλάσσιο χώρο.
- Η σύνθεση των ειδών της μακροπανίδας στη λιμνοθάλασσα Γιάλοβας δείχνει ότι παρά το γεγονός ότι στα είδη των Πολυχαίτων και των Μαλακίων καταγράφηκε μια μικρή μείωση στον αριθμό των ειδών κατά τις πρόσφατες δειγματοληψίες στα πλαίσια του Προγράμματος LIFE, σε σχέση με εκείνα που είχαν προσδιοριστεί κατά τη διάρκεια των παλαιότερων, στα είδη των Καρκινοειδών υπήρξε αύξηση του αριθμού των ειδών. Λαμβάνοντας υπόψη τα δεδομένα που επικρατούν στα παράκτια οικοσυστήματα σύμφωνα με τα οποία όταν αυξάνεται η ρυπογόνα ή δυσμενής επίδραση στο θαλάσσιο περιβάλλον η σειρά εξαφάνισης των ειδών είναι Καρκινοειδή → Μαλάκια → Πολύχαιτοι, μπορεί να διατυπωθεί η άποψη ότι στα υγροτοπικά οικοσυστήματα της λιμνοθάλασσας της Γιάλοβας όχι μόνον δεν παρατηρήθηκαν ενδείξεις υποβάθμισης κατά τις πρόσφατες δειγματοληψίες αλλά αντίθετα υπήρξε αύξηση της βιοποικιλότητας, γεγονός πού θα πρέπει να αποδοθεί σε ένα τουλάχιστο βαθμό στην σχετική σταθεροποίηση των οικολογικών παραμέτρων ως αποτέλεσμα της αυξημένης παροχής γλυκού νερού.
- Παρά τα μέτρα διαχείρισης πού ελήφθησαν στη περιοχή, υψηλές τιμές αλατότητας και χαμηλές τιμές ποσότητας οξυγόνου στη υδάτινη στήλη, και αρνητικές τιμές δυναμικού οξειδοαναγωγής στο ίζημα καταγράφηκαν στο μεγαλύτερο τμήμα της λιμνοθάλασσας στην διάρκεια της θερμής περιόδου (καλοκαίρι - αρχές Φθινόπωρου) τόσο το 1999 όσο και το 2000, γεγονός πού υποδηλώνει ότι σε ορισμένες περιοχές στη λιμνοθάλασσα συνεχίζουν να εμφανίζονται περιστατικά "δυστροφικών κρίσεων". Oπωσδήποτε οι "δυστροφικές κρίσεις" πού εμφανίστηκαν στη λιμνοθάλασσα Γιάλοβας μετά την εκτέλεση των τεχνικών έργων αύξησης παροχής γλυκού νερού φαίνεται ότι ήταν λιγότερο έντονες τόσο στη χρονική διάρκεια όσο και στο μέγεθος της επιφάνειας της λιμνοθάλασσας πού κάλυψαν.
- Όπως έχει αναφερθεί οι δυστροφικές κρίσεις πού εμφανίζονται στη λιμνοθάλασσα Γιάλοβας συνιστούν ένα είδος φυσικής περιβαλλοντικής πίεσης (natural environmental stress) για τους φυσικούς πληθυσμούς της πανίδας και ιδιαίτερα για τους μακροβενθικούς οργανισμούς. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα σε ορισμένες περιοχές της λιμνοθάλασσας (κυρίως στο εσωτερικό της τμήμα) να εμφανίζονται "αζωϊκές ζώνες" ως αποτέλεσμα της εμφάνισης δυστροφικών κρίσεων. Στο παρελθόν (δειγματοληπτική περίοδος 1995-96) παρατηρήθηκε επανάκαμψη του οικοσυστήματος και επαναποικισμός με οργανισμούς των εσωτερικών περιοχών της λιμνοθάλασσας. Στα πλαίσια του τρέχοντος προγράμματος δυστροφικές κρίσεις -αν και με διαφορετική ένταση- παρατηρήθηκαν τόσο πρίν την εκτέλεση των τεχνικών έργων (Σεπτέμβριος 1998-μεγαλύτερη ένταση) όσο και μετά (Σεπτέμβριος 1999, 2000 -μικρότερη ένταση). Kαι στις δύο περιπτώσεις πάντως στις "αζωϊκές ζώνες" της λιμνοθάλασσας -στις περιοχές στο εσωτερικό της λιμνοθάλασσας μακριά από το κανάλι επικοινωνίας με τον κόλπο Nαυαρίνου- παρατηρήθηκε όπως και στο παρελθόν επανάκαμψη του οικοσυστήματος και επαναποικισμός με οργανισμούς.
- H αυξημένη παροχή γλυκού νερού στη λιμνοθάλασσα λόγω των τεχνικών έργων πού έγιναν στο BA τμήμα της λιμνοθάλασσας στα πλαίσια του προγράμματος είχε ως αποτέλεσμα την βελτίωση της οικολογικής κατάστασης της λιμνοθάλασσας Γιάλοβας την περίοδο 1999-2000. Παρά ταύτα η τάση αποκατάστασης του οικοσυστήματος δεν διατηρήθηκε την κρίσιμη περίοδο τέλος καλοκαιριού-αρχές φθινοπώρου καθώς, όπως προαναφέρθηκε, το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα σε μεγάλο τμήμα της λιμνοθάλασσας εμφανίστηκαν και πάλι φαινόμενα "δυστροφικών κρίσεων". Tο γεγονός αυτό θα πρέπει να αποδοθεί στο ότι την περίοδο του καλοκαιριού οι παροχές γλυκού νερού από τα δύο σημεία επικοινωνίας της λιμνοθάλασσας με τους υγρότοπους γλυκού νερού στο ΒΑ τμήμα της λιμνοθάλασσας (Tυφλομύτης) -και παρά το γεγονός ότι αυτές εμφανίζονται αυξημένες μετά τα τεχνικά έργα πού έγιναν στην περιοχή- δεν είναι αρκετές για την δημιουργία συνθηκών ανάμιξης και καλής κυκλοφορίας των νερών της λιμνοθάλασσας που θα είχαν ως αποτέλεσμα την αποφυγή έντονων περιστατικών "δυστροφικών κρίσεων". H μειωμένη είσοδος γλυκού νερού την περίοδο αυτή (τέλος καλοκαιριού-αρχές φθινοπώρου) στη λιμνοθάλασσα, σχετίζεται με το ότι μεγάλες ποσότητες γλυκού νερού χρησιμοποιούνται από τους αγρότες για άρδευση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων πού βρίσκονται περιφερειακά της λιμνοθάλασσας. Oι υψηλές συγκεντρώσεις οργανικών φορτίων στα νερά πού περιέχονται στο Ξηρολάγκαδο, και τα οποία με τα τεχνικά έργα παρέμβασης πού έγιναν στη περιοχή δύναται να εισαχθούν στη λ/θ, δεν επιτρέπουν την διοχέτευση των νερών αυτών πρός το κυρίως σώμα της λιμνοθάλασσας. Παρά το γεγονός ότι η συγκεκριμένη υδατοσυλλογή δεν έχει μεγάλη ποσότητα γλυκού νερού σε όλη την διάρκεια του έτους οπωσδήποτε η χρησιμοποίηση των αποθεμάτων της, μέσω της διοχέτευσής τους στη λιμνοθάλασσα, θα συνέβαλλε θετικά στην περαιτέρω βελτίωση της οικολογικής κατάστασης της λιμνοθάλασσας.
- Tα αποτελέσματα της έρευνας στον κόλπο Ναυαρίνου (σταθμός-μάρτυρας) στη διάρκεια του δεύτερου χρόνου του προγράμματος δεν κατέδειξαν καμμία περιβαλλοντική υποβάθμιση γεγονός πού αποδίδεται στα ισχυρά ρεύματα πού παρατηρούνται στη περιοχή.
