Το κείμενο αυτό ξεκίνησε σαν ένα γλωσσάριο για τις έννοιες "Επανεισαγωγή", "Ενδυνάμωση", "Εισαγωγή" και "Απελευθέρωση". Δυστυχώς η προχειρότητα που χαρακτηρίζει τη δημόσια διοίκηση και τις συζητήσεις στην Ελλάδα για αυτά τα ζητήματα, έχει οδηγήσει σε μεγάλα λάθη και παρερμηνείες.
Οι έννοιες αυτές συχνά συγχέονται ακόμη και από ειδικούς σ' αυτά τα θέματα. Το γλωσσάριο αυτό εμπλουτίστηκε με διάφορα στοιχεία ώστε να γίνουν κατανοητές τόσο οι έννοιες όσο και η σκοπιμότητα παρόμοιων επιχειρήσεων.
Ελπίζουμε επίσης ότι συμβάλουμε στην αντιμετώπιση της ψευδούς εντύπωσης για τις απελευθερώσεις και στη λύση μιας μεγάλης παρεξήγησης σχετικά με τον ρόλο των περιβαλλοντικών οργανώσεων και των επιστημόνων στο θέμα.
Επανεισαγωγή: Προσπάθεια επανεγκατάστασης ενός είδους σε μια περιοχή όπου ζούσε παλαιότερα, μετά από εξαφάνισή του.
Το πιο γνωστό παράδειγμα στην Ευρώπη είναι η επανεισαγωγή του Γυπαετού στις Aλπεις μετά από την ολοκληρωτική εξαφάνιση του είδους. Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκαν πουλιά από ζωολογικούς κήπους και κέντρα περίθαλψης από όλη την Ευρώπη και από την Ασία.
Άλλα γνωστά επιτυχή παραδείγματα είναι η επανεισαγωγή του Όρνιου σε πολλές περιοχές της Ευρώπης και του Λύγκα στις Άλπεις. Καμία σοβαρή προσπάθεια επανεισαγωγής απειλούμενου είδους δεν έχει γίνει στην Ελλάδα.
Μερικές προσπάθειες επανεισαγωγής του Ελαφιού από τη δασική υπηρεσία έχουν αποτύχει, λόγω πρόχειρης οργάνωσης. Αρκεί να αναφερθεί ότι η επανεισαγωγή του Ελαφιού στην Κορσική απασχόλησε τους ειδικούς και το κοινό, που συμμετείχε ενεργά, για περισσότερο από 10 χρόνια και το κόστος ξεπέρασε τα 150 εκ. δραχμές.
Επανεισαγωγή μπορεί να θεωρηθεί η επιτυχής επανεγκατάσταση του Αγριογούρουνου σε ορισμένες περιοχές της Πελοποννήσου την τελευταία δεκαπενταετία με σκοπό το κυνήγι (η επιτυχία αφορά μόνο την αποκατάσταση του είδους αλλά θα πρέπει να τονιστεί ότι σ' αυτό το εγχείρημα παραβλέφτηκαν άλλες παράμετροι, όπως το ότι δεν έγινε γενετικός έλεγχος στα ζώα που απελευθερώθηκαν, δεν έχουν υπολογιστεί οι ζημιές στη γεωργία και δεν έχει οργανωθεί σύστημα αποζημιώσεων των πληττόμενων γεωργών).
Ενδυνάμωση πληθυσμού: Μεταφορά σε μια περιοχή ατόμων ενός είδους με σκοπό τη διατήρησή του. Γίνεται όταν ο πληθυσμός βρίσκεται σε πολύ χαμηλά επίπεδα και απειλείται με εξαφάνιση.
Γνωστό παράδειγμα αποτελεί η προσπάθεια των γάλλων για ενδυνάμωση του πληθυσμού της Αρκούδας στα Πυρηναία. Μετά από τη σοβαρή μείωση του πληθυσμού σε λιγότερα από 10 άτομα, μεταφέρθηκαν θηλυκές Αρκούδες από τη Σλοβενία (οι Αρκούδες αυτές συνελήφθησαν στα δάση της Σλοβενίας, καθότι έχει αποδειχθεί ανεπιτυχής η απελευθέρωση στη φύση Αρκούδων που μεγάλωσαν σε ζωολογικούς κήπους).
Ενδυνάμωση πληθυσμού μπορεί να θεωρηθεί η μεταφορά Ζαρκαδιών ή άλλων θηρεύσιμων ειδών που κάνει η δασική υπηρεσία από τα κρατικά εκτροφεία σε διάφορες δασικές περιοχές της χώρας. Οι προσπάθειες αυτές όμως γίνονται χωρίς οργανωμένο σύστημα παρακολούθησης στην συνέχεια, με αποτέλεσμα να μην γνωρίζουμε τον βαθμό επιτυχίας.
Εισαγωγή είδους: Προσπάθεια εγκατάστασης ενός είδους εκτός της γνωστής σημερινής ζώνης εξάπλωσής του, αλλά σε περιοχή με παρόμοιο περιβάλλον στην ίδια βιογεωγραφική ζώνη. Γίνεται κυρίως σε περιπτώσεις όπου το περιβάλλον στη ζώνη εξάπλωσης του είδους έχει υποβαθμιστεί μη αντιστρεπτά.
Εισαγωγή είδους μπορεί να θεωρηθεί η εγκατάσταση του ευρωπαϊκού Βίσονα στην Πολωνία και σε διάφορες δασικές περιοχές της Ευρώπης, με σκοπό τη διατήρησή του σε φυσική κατάσταση. Το είδος είχε εξαφανιστεί στο φυσικό περιβάλλον και ζούσε μόνο σε αιχμαλωσία για πολλούς αιώνες.
Απελευθέρωση - Επανένταξη: Πρόκειται για την απελευθέρωση ζώων που βρίσκονται σε αιχμαλωσία ή μετά από περίθαλψη. Η απελευθέρωση γίνεται στον χώρο όπου το ζώο συνελήφθη ή σε κατάλληλο περιβάλλον της ίδιας βιογεωγραφικής ζώνης.
Παράδειγμα αποτελούν οι απελευθερώσεις που κάνουν τα κέντρα περίθαλψης. Το ΕΚΠΑΖ συχνά απευθύνεται στην ΕΟΕ με σκοπό την εκτίμηση του κατάλληλου χρόνου και τόπου για την απελευθέρωση σπάνιων και μεταναστευτικών ειδών.
Επέκτασης της εξάπλωσης ενός είδους: Πρόκειται για μία πολύ διαφορετική περίπτωση, σε σχέση με τα παραπάνω Αυτό συμβαίνει όταν ο βιότοπος είναι κατάλληλος. Τότε πολλά είδη αποικίζουν νέες περιοχές καθώς ευνοούνται από τις αλλαγές του περιβάλλοντος ή επαναποικίζουν περιοχές από τις οποίες είχαν εξαφανιστεί χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση.
Παραδείγματα επέκτασης της εξάπλωσης, είναι η εξάπλωση της Δεκαοκτούρας, που συνεχίζεται ακόμη στη βόρεια Ευρώπη, όπου το είδος βρίσκει κατάλληλο κλίμα και περιβάλλον στους περιαστικούς χώρους.
Περιπτώσεις επαναποικισμού, είναι η επανεμφάνιση του Λύκου στην Γαλλία από τις Aλπεις και της Αρκούδας στην Αυστρία από τη Σλοβενία. Σ' αυτές τις περιπτώσεις η ανθρώπινη παρέμβαση συνίσταται στην εκ των υστέρων λήψη μέτρων προστασίας του είδους και του περιβάλλοντος.
Για να θεωρηθούν επιτυχείς οι προσπάθειες ενδυνάμωσης, επανεισαγωγής, ή εισαγωγής ενός είδους θα πρέπει, να μην είναι αναγκαία η ανθρώπινη παρέμβαση για τη διατήρησή τους, μετά από ορισμένο χρονικό διάστημα, αλλά το είδος να προσαρμοστεί και να επιβιώσει στο φυσικό περιβάλλον. Αυτό το χρονικό διάστημα είναι συχνά μεγάλο.
Αντίθετα για να θεωρηθεί επιτυχής η απελευθέρωση - επανένταξη, το ζώο θα πρέπει προσαρμοστεί από τις πρώτες κιόλας μέρες στο φυσικό περιβάλλον και να δείξει ότι μπορεί να επιβιώσει από μόνο του.
Μια βασική αρχή που πρέπει να τηρείται σε όλες τις περιπτώσεις είναι η διατήρηση της βιοποικιλότητας. Για παράδειγμα η εισαγωγή ενός είδους δεν πρέπει να οδηγήσει σε εξαφάνιση ή απειλή εξαφάνισης κάποιων άλλων ειδών. Αυτό συνέβη με την εισαγωγή στην Αυστραλία ζώων από άλλη βιογεωγραφική ζώνη, όπως ο Λαγός και η Αλεπού από την Ευρώπη, τα οποία σήμερα απειλούν τη χλωρίδα και τα μικρά μαρσιποφόρα.
Η εισαγωγή της Νεροχελώνας της Φλώριδας (που υπάρχει σε οικιακά ενυδρεία) σε υγροτόπους της Ευρώπης οδήγησε σε εξάπλωση νέων ασθενειών που απειλούν την υδρόβια πανίδα, ενώ η εισαγωγή του αμερικάνικου Κεφαλουδιού (Oxyura jamaicensis) οδήγησε σε γενετική υποβάθμιση του συγγενικού Κεφαλουδιού (Oxyura leucocephala) λόγω υβριδισμού. Παρόμοιο παράδειγμα αποτελεί η εισαγωγή της νησιωτικής Πέρδικας στον χώρο εξάπλωσης της Πετροπέρδικας (αναλυτικότερα βλ τεύχη 8 και 11 του Οιωνού).
Ένα άλλο παράδειγμα απειλής της βιοποικιλότητας είναι η απελευθέρωση αιχμάλωτων χελωνών σε άλλη περιοχή από αυτήν που συνελήφθησαν, όπως για παράδειγμα Χελώνες από τη Μακεδονία, στη Πελοπόννησο ή την Αττική. Αυτή η πράξη μπορεί να δημιουργήσει γενετική μόλυνση των διαφορετικών πληθυσμών ή να οδηγήσει σε εξάπλωση ασθενειών και έχει καταδικαστεί από την Ευρωπαϊκή Ερπετολογική Εταιρεία.
Οι προσπάθειες ενδυνάμωσης, επανεισαγωγής ή εισαγωγής είδους αποτελούν το τελικό εγχείρημα σε μια προσπάθεια διατήρησης. Γίνονται μόνο όταν έχουν αποκλειστεί οι περιπτώσεις επανάκαμψης του πληθυσμού ή φυσικής επέκτασης της εξάπλωσής του.
Είναι πολύ απαιτητικές σε χρόνο και χρήμα και πρέπει να οργανωθούν σωστά από την αρχή. Πριν την έναρξή τους θα πρέπει:
- να είναι πολύ καλά γνωστή η βιολογία και η οικολογία του είδους,
- να διερευνηθούν οι πιθανές αλληλεπιδράσεις με άλλα είδη,
- να επιλεγεί με πολύ προσοχή ο χώρος ένταξής του,
- να εκτιμηθεί η επίπτωση στον αρχικό πληθυσμό από τη σύλληψη των ατόμων που θα μεταφερθούν στον νέο χώρο ένταξης,
- να διερευνηθούν κοινωνικο-οικονομικές και νομικές παράμετροι,
- να έχει διασφαλιστεί η υγεία και ομαλή επανένταξη των ατόμων που απελευθερώνονται για να αποφευχθούν ασθένειες, ή αποτυχία λόγω αυξημένου stress
- να οργανωθεί σύστημα παρακολούθησης των ατόμων που απελευθερώνονται,
- να υπάρχει επαρκής ενημέρωση του τοπικού πληθυσμού για το εγχείρημα και να διασφαλιστεί η συναίνεση.
Λόγω των παραπάνω δυσκολιών καμία περιβαλλοντική οργάνωση ή επιστημονικό ίδρυμα δεν έχει προβεί μέχρι στιγμής σε ενέργειες αυτού του τύπου στην Ελλάδα. Μόνο η δασική υπηρεσία και οι κυνηγετικές οργανώσεις προσπαθούν, να προβούν σε επανεισαγωγές και ενδυναμώσεις πληθυσμών θηρευσίμων ειδών με σκοπό το κυνήγι. Για τις ενέργειες αυτές χρησιμοποιούν την έννοια "εμπλουτισμός".
Στις προσπάθειες αυτές όμως υπάρχουν σοβαρές ελλείψεις, όπως το ότι δεν γίνεται γενετικός έλεγχος και μελέτη της επίπτωσης στους άγριους πληθυσμούς, ενώ δεν δίνεται βαρύτητα στο στάδιο εγκλιματισμού των ζώων που απελευθερώνονται στο φυσικό περιβάλλον.
Για είδη για τα οποία πιθανώς να χρειάζεται στο μέλλον κάποια επέμβαση αυτού του τύπου οι ενέργειες από την επιστημονική κοινότητα και τις περιβαλλοντικές οργανώσεις θα πρέπει είναι πολύ προσεκτικές και να πραγματοποιηθούν μόνο μετά από ενδελεχή εξέταση όλων των παραμέτρων σύμφωνα με τη διεθνή εμπειρία. Η προτεραιότητα πρέπει να δοθεί στα απειλούμενα είδη και στα οπληφόρα θηλαστικά που αποτελούν τη βάση της τροφής των αρπακτικών πουλιών, του Λύκου και άλλων απειλούμενων ανώτερων θηρευτών.
